موزیک

هر دستگاه در موسیقی سنتی ایرانی مجموعه‌ای از قطعات موسیقی است که گوشه و یا نغمه نامیده می‌شود. گوشه در مقام‌ها – محل‌های قرارگیری – مختلف شکل می‌گیرد و بر اساس ترتیب خاصی به هم متصل می‌شوند.

آن‌ها در گام، کوک و فواصل نت‌ها با یکدیگر هماهنگی دارند. گوشه، که شبیه به مقام در موسیقی عربی و ترکی است، یکی از عناصر پایه برای هویت موسیقی است.

هر دستگاه یک مقام اصلی – جایگاه اصلی – دارد که اسم خود را از آن دستگاه خاص گرفته است. بطور مثال، مقام ماهور، مقام اصلی دستگاه ماهور است.

تمامی دستگاه‌ها با درآمد آغاز می‌شوند که مقام اصلی دستگاه است و گوشه‌ها در پایان هر قطعه به مقام اصلی برمی‌گردند، حتی اگر در طول قطعه در مقام‌های دیگری قرار داشته باشند.

موسیقی غربی دو گام ماژور و مینور دارد اما در موسیقی ایرانی، این گام‌ها وسیع‌تر و متنوع‌تر هستند و از ۷ دستگاه تشکیل شده‌اند:

ماهور، شور، نوا، همایون، سه‌ گاه، چهارگاه و راست پنجگاه.

• اجزای دستگاه در موسیقی ایرانی کدامند؟

در موسیقی ایرانی، دستگاه پنج جز دارد که شامل موارد زیر می‌باشد:

پیش درآمد:

مقدمه‌ای آهنگین است که مُد را تعیین می‌کند.

چهار مضراب:

قطعه‌ای موسیقی ریتمیک اما بدون آواز است.

آواز:

نغمه یا آوایی بدون ریتم و بداهه است.

تصنیف:

موسیقی ریتمیک است که با خواندن غزل همراه است. صنیف معادل فارسی بلد (ballad) است.

رنگ:

فرمی ریتمیک است که ضرب‌ آهنگی برای رقص است.

گوشه‌های دستگاه‌های موسیقی در مجموعه ای به نام ردیف شکل می‌گیرند. اغلب دستگاه‌ها با یک درآمد آغاز می‌شوند که موزیسین مد اصلی دستگاه را در آن وارد می‌کند. سایر گوشه‌های یک دستگاه معمولاً به سمت نت‌های پایین‌تر می‌رود که نقطه اوج نام دارد.

دستگاه در نهایت امر از طریق سایر گوشه‌ها به مد اصلی خود بازمی‌گردد. این افول در زبان فارسی فرود نامیده می‌شود.

میان دستگاه‌های مختلف ارتباط وجود دارد. گاهی در بیش از یک دستگاه چند گوشه وجود دارد که امکان پرده‌گردانی از یک دستگاه به دستگاه دیگر را می‌دهد.

اگرچه متخصصان امر موسیقی بر این باورند که حداقل هفت دستگاه در موسیقی ایرانی وجود دارد اما در مورد فواصل و مدهای موسیقیایی، آن‌ها دستگاه را به چهار یا پنج گروه اساسی تقسیم می‌کنند و این مشترکات فواصل اساس ارتباط بین دستگاه‌ها را شکل می‌دهند.

آواز، دستگاهی کوچک است یا متناوباً دستگاه‌ها، آوازهای اصلی هستند. نظریه‌‌پردازان و آهنگسازان ایرانی – نظیر علینقی وزیری – معتقدند که دستگاه‌ها از نظر داشتن گام مستقل با آواز متفاوتند.

تفاوت‌های فی‌مابین دستگاه و آواز در موسیقی سنتی ایران کدامند؟

یک: آواز در موسیقی سنتی ایران اغلب یک مد دارد؛ به عبارت بهتر، همه گوشه‌ها در یک مد قرار دارند و پرده ‌گردانی در اجرای آواز محدود است. در واقع، پرده‌ گردانی مولفه اصلی و مهم در آواز نیست. اما دستگاه‌ها چندین مد دارند و پرده ‌گردانی عنصر اصلی اجرای یک دستگاه است.

دو: آواز در موسیقی فولکلور محلی رایج‌تر است و دستگاه در موسیقی رسمی رواج بیشتری دارد.

سه: ساخت یک قطعه موسیقی بدون خواننده در آواز محدود و نادر است اما در اجرای دستگاه رایج است.

چهار: گستره صوتی در حالی که گستره صوتی در دستگاه بیش از یک اکتاو است.

چه مخاطب موسیقی سنتی باشید چه نباشید، به احتمال زیاد تک آهنگ ها یا آلبوم هایی از این شاخه موسیقی را دارید و با آن ها خاطره بازی می کنید. خیلی از این آهنگ ها و آوازها به واسطه آن که اولین بار در موقعیتی خاص شنیده شده اند یا به دلیل تکرار شنیدنشان در یک حال روحی خاص، هیچ وقت از ذهن شما پاک نمی شوند.

در ادامه به محبوب ترین آلبوم های موسیقی سنتی در چند دهه اخیر اشاره می شود.

قسمتی از حافظه تاریخی عموم مردم در سال های دهه ۶۰ و ۷۰ را علیرضا افتخاری پر کرده است که صدایش در آن سال ها بارها و بارها از رادیو و تلویزیون پخش می شد. او در سال ۱۳۷۴ آلبومی با عنوان «نیلوفرانه» روانه بازار کرد که با استقبال فوق العاده مردم روبه رو شد. فروش حدود سه میلیون نسخه ای این آلبوم، رکوردی جاودانه را در تاریخ موسیقی ایران ثبت کرد. حتی محبوب ترین خوانندگان پاپ دهه ۸۰ و ۹۰ هم نتوانستند به این آمار خیره کننده نزدیک شوند. این خواننده ۵۷ ساله در آن سال موفق شد پس از اکبر گلپایگانی بار دیگر علاوه بر مخاطب خاص، توجه قشر عامه مردم را نیز به موسیقی سنتی جلب کند. هشت آهنگ در این آلبوم وجود داشت که سه تصنیف آن هنوز هم ورد زبان مردم کوچه و خیابان است. سراینده تمام اشعار مرحوم قیصر امین پور بود. در هوای تو (یارا یارا)، کوی بی نشان (صحرا صحرا دویده ام)، بهشت یاد (تو با منی اما من از خودم دورم) جزو محبوب ترین کارهای این آلبوم بودند.

نوای عاشورایی نی

نی نوا از حسین علیزاده

اگر بخواهیم ۱۰ آهنگ بی کلام ماندگار تاریخ موسیقی ایران در تمام سبک ها را انتخاب کنیم، بدون شک «نی نوا» در رده های بالای این فهرست قرار می گیرد. دومین اثری که حسین علیزاده برای ارکستر ساخت، او را نه تنها در میان مردم ایران که در دنیا به شهرت رساند. نوازنده سرشناس تار، آلبوم «نی نوا» را در سال ۱۳۶۲ روانه بازار کرد و به سرعت توانست جای خود را در میان توده مردم باز کند.

آلبومی برای عاشقان

تحریر خیال از ایرج بسطامی

کمتر عاشق شکست خورده ای را می توانید پیدا کنید که در غم فراق با یک آهنگ سنتی اشک بریزد اما صدای زنده یاد ایرج بسطامی در تصنیف زیبای «خانه بوی گل گرفت» چنین اتفاقی را رقم زد. «یک نفس با ما نشستی خانه بوی گل گرفت... خانه ات آباد که این ویرانه بوی گل گرفت...» را هنوز هم می توانید از ضبط خودروهای در حال حرکت بشنوید. «واژه واژه تو را می نویسم» دیگر کار پرمخاطب این آلبوم بود. این آلبوم در واقع همان «تحریر خیال» است که با اعمال کمی تغییرات و البته تعویض نام در سال ۱۳۸۷ منتشر شد.

سنتور، تنبک و سه تار

لحظه دیدار از پرویز مشکاتیان

شما برای تسخیر دل مخاطبان موسیقی لزوما به صدای خواننده نیازی ندارید. پرویز مشکاتیان در آلبوم «لحظه دیدار» با ۱۸ ترک که سنتور، ساز اصلی آن محسوب می شود، توانست نظر مثبت جامعه را جلب کند. در این آلبوم، محسن کثیرالسفر و جمشید محبی با تنبک و بهداد بابایی با سه تار، او را همراهی کردند. این اثر در سال ۱۳۸۰ روانه بازار شد و جزو ماندگارترین و البته پرفروش ترین آلبوم های موسیقی در ژانر سنتی لقب گرفت.

بی تو چاووش ندارد لطفی

چاووش از محمدرضا لطفی

محمدرضا لطفی که سرپرستی گروه «شیدا» را به عهده داشت، پس از استعفای موسیقی دانان از رادیو به همراه گروه «عارف» ساخت مجموعه آلبوم های «چاووش» را آغاز کرد. از این سبک موسیقی به عنوان مهم ترین عامل در پیشرفت موسیقی سنتی نام می برند. لطفی علاوه بر تار که ساز اصلی او محسوب می شد، در نواختن سه تار، کمانچه، دف و نی نیز تبحر داشت. او اولین «چاووش» را در سال ۱۳۵۷ تولید کرد و ساخت این آثار را تا مجموعه دوازدهم ادامه داد.

بمبی که در دهه ۷۰ ترکید

یاد ایام از محمدرضا شجریان

بیراه نگفته ایم اگر شهرت رهی معیری را تا حد زیادی مدیون تصنیف و آواز شدن یکی از شعرهایش توسط محمدرضا شجریان بدانیم. «یاد ایامی که در گلشن فغانی داشتم...» را حتی دهه هفتادی ها هم شنیده اند. یکی از ماندگارترین آثار استاد آواز که با آهنگ سازی خودش نیز همراه بود. «به قربون خم زلف سیاهت» دیگر کاری بود که مورد توجه عموم قرار گرفت. بیشتر آثار شجریان با استقبال خوب منتقدان روبه رو شده است ولی «یاد ایام» که در اوایل دهه هفتاد منتشر شد، مثل بمب صدا کرد تا حدی که بارها منتشر شد.